ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 5، مرداد 1401 ، شماره پی در پی 75

بررسی موتیو «رنگ» در غزلیات بیدل دهلوی از منظر زبانی– بلاغی

صفحه (267 - 285)
شهین یزدان‌پناه ، یوسف عالی عباس‌آباد (نویسنده مسئول)، علی محمد پشتدار ، بهناز پیامنی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1400

چکیده

زمینه و هدف: بیدل، شاعر پرآوازۀ سبک هندی، شاعری مضمون‌پرداز و تصویرساز است که عنصر رنگ را از حوزۀ معنایی خاص خود خارج کرده و با ذهنی خلاق و ترکیب‌ساز، آن را به صور گوناگون و دلنشین تبدیل کرده ‌است و با همین کلمۀ ساده شبکۀ تداعی بسیار وسیعی را بوجود آورده ‌است. هدف این پژوهش آن است که برخی از تصویرسازیها و نوآوریهای بیدل با موتیو «رنگ» از منظر بلاغی و زبانی بررسی و تحلیل شود و ارتباط آن با عقاید و اندیشه های وی تبیین گردد.

روش مطالعه: پژوهش پیش رو با روش توصیفی-تحلیلی و به شیوۀ کتابخانه ای انجام شده ‌است. منبع اصلی کار، دیوان بیدل دهلوی به تصحیح اکبر بهداروند بوده که انتشارات نگاه آن را منتشرکرده ‌است.

یافته ها: در دیوان بیدل بیش از هفتصد بار از واژۀ رنگ استفاده شده ‌است، تاآنجاکه افزون بر عنوان «شاعر آینه ها» که شفیعی کدکنی به وی نسبت داده ، میتوان او را «شاعر رنگ» نیز نامید. رنگ در اشعار بیدل، گاه بصورت زبانی و گاه در ساختار ادبی و بلاغی بکار رفته ‌است؛ گاه معنای لفظی و گاه مجازی و غیرواقعی از آن اراده شده است. به این ترتیب، این عنصر سهم قابل توجهی در شکل‌گیری معنا و صورت اشعار او داشته است.

نتیجه گیری: از منظر بلاغی، بسامد چشمگیر استعارات نو و دور از هنجار با عنصر رنگ، بر ابهام و غنای سخن بیدل افزوده ‌است. تصاویری که بیدل با واژۀ رنگ ساخته ، بیشتر در راستای عقاید عرفانی اوست و در مفهوم دگرگونی، نابودی و فنا خلاصه میشود که آن را در قالب استعاره های کمیاب، تشبیهات و کنایات بکر و تازه بکار برده و جهانی دور از ذهن، درهم‌‌‌ریخته و سوررئالیستی را بنمایش گذاشته ‌است. از منظر زبانی، ترکیبات اضافی ساخته شده با رنگ، بالاترین بسامد را داشته ‌است، بخصوص ترکیباتی چون «شکست رنگ» و «گردش رنگ» که با عرفان وحدت جودی شاعر مرتبط است.

کلمات کلیدی
بیدل , رنگ , بلاغت , زبان , سبک هندی , تحلیل

• آیینه دار عالم رنگ، خصلتی، حمید. (1395). تهران: پرنیان خیال.
• استعاره در غزل بیدل، اکرمی، محمدرضا. (1390). تهران: نشر مرکز.
• با کاروان حلّه زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1379) تهران: علمی و فرهنگی.
• بیان و معانی، شمیسا، سیروس. (1393). ویرایش دوم. تهران: مینا.
• بیدل، سپهری و سبک هندی، حسینی، سیدحسن. (1367). تهران: سروش.
• بیگانه مثل معنی. محمدی، محمدحسین. (1374). تهران: مینا.
• دیوان بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر. (1392). تصحیح اکبر بهداروند، تهران: نگاه.
• سبک اصفهانی و تمثیل در شعر صائب و شاعران عصر صفوی، سیاسی، محمد. (1389). تهران: موقوفات محمود افشار.
• سفر در مه، پورنامداریان، تقی. (1374). تهران: زمستان.
• شاعر آینه ها، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1366 ). تهران: آگاه.
• ضیاء نور، فضل الله. (1369). وحدت وجود. تهران: زوّار.
• عشق صوفیانه، ستّاری، جلال. (1374)، تهران: نشر مرکز.
• فرهنگ نمادها، نشانه ها در اندیشۀ مولانا، تاجدینی، علی. (1388). تهران: سروش.
• کلید در باز، کاظمی، محمدکاظم. (1393). رهیافتهای در شعر بیدل، تهران: سورۀ مهر.
• گزیدۀ غزلیات بیدل، کاظمی، محمدکاظم. (1395). تهران: عرفان.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال الدین. (1390) به اهتمام رینولد نیکلسون، چاپ پنجم، تهران: هرمس.
• معانی و بیان، علوی ‌مقدم، محمد و اشرف‌زاده، رضا. (1376). تهران: سمت.
• نازک‌خیالی اصفهانی و دورخیالی هندی، فتوحی رودمعجنی، محمود. (1392). نامۀ فرهنگستان، (1) 1، صص 78- 51.
• واژه نامۀ هنر شاعری، میرصادقی، میمنت. (1376). چاپ دوم، تهران: کتاب مهناز.